Hoegaarden een model
"Natuurontwikkeling en landschap als kans voor een streek"
Situerende toelichting en achtergronden bij de projecten

Nog geen 10 jaar geleden werd Hoegaarden wel geassocieerd met ‘holle wegen’ maar geenszins met zeldzame natuur en natuur in grote eenheden. Nu is Hoegaarden door de nieuwe natuurontwikkeling uitgegroeid tot het mekka van natuurgenieters en natuurliefhebbers die verbaasd komen kijken naar zeldzame plantengemeenschappen zoals orchideeënrijke droge kalkgraslanden en natte natuur in de valleien. Maar ook akkerreservaten trekken de aandacht omdat ze zowel ’s winters als in het broedseizoen een kernpopulatie herbergen van rode lijstsoorten zoals de geel- en grauwe gors, maar evenzeer van belang zijn voor typische akkerkruiden zoals spiegelklokje en blauw walstro.

De Hoegaardse valleien ( Mene, Jordaan, Babelombeek, Molenvallei, Schoorbroekbeek, Nermbeek en de Getevallei ten zuiden van Tienen) en flanken zijn de laatste 10 jaar perceel per perceel ontwikkeld tot een uniek natuurcomplex, een grote eenheid natuur met de reservaten Mene-Jordaan, Rosdel en Schoorbroekvallei, Meldertbos, De Getevallei . Dank zij deze benadering zijn ze ondertussen ook al via een groene RUP juridisch beschermd. Daarnaast zijn er ook de vele daarmee verbonden lineaire uitlopers die vanuit het natuurgebied zich als groene vingers in het agrarisch cultuurlandschap uitspreiden. En dit is zelfs mogelijk gemaakt in een structuur die deel uitmaakte van de agrarische inrichting binnen de ruilverkaveling Hoegaarden.

Dit natuurcomplex herbergt elk jaar dus een grotere biodiversiteit. Maar dit kleurrijker nieuwe landschap trekt ook steeds meer mensen naar Hoegaarden. Het is een streek waar je van het buitengebied kunt genieten. Dit draagt als dusdanig bij tot de lokale economie. Het landschap is niet alleen voor de recreant iets aantrekkelijk maar geeft ook kwaliteit voor de oude en nieuwe bewoners. De benadering is dat waar aan natuur op zulke wijze -vanuit betrokkenheid en midden de mensen- gewerkt wordt, dit niet als een bedreiging, maar als een kans voor een streek ervaren wordt.

De door Natuurpunt beheerde natuur in deze complexen beslaat een oppervlakte van circa 200 ha, ten dele beslaat dit ook grondgebied Boutersem ( Willebringen) en Tienen (Oorbeek) voor het complex Mene-Jordaan.

Hoegaarden is dus een begrip geworden in Vlaanderen voor natuurontwikkeling in het landelijk milieu en door de betrokkenheid met de buurten en de integratie van de natuur met het landschap in de lokale samenleving. Hoegaarden is ook een begrip geworden door de spectaculaire resultaten van de natuurontwikkeling met zeer zeldzame soorten, zowel de planten als dieren ( ongewervelden) die de natuurontwikkelingsgebieden koloniseren. (unieke groeiplaatsen van vb zeldzame orchideeënsoorten als bleek bosvogeltje, bergnachtorchis en massaal bijenorchis, maar ook bleekgroene wespenorchis en andere rode lijstsoorten als gras- en naakte lathyrus en aardakker.

Bij het beheer wordt naast de werkzaamheden van het vrijwillig beheerteam ook samengewerkt met niet minder dan 14 beroepslandbouwers.

Maar ook voor de natte natuur wordt Hoegaarden uniek door de samenwerking met de Provinciale dienst voor de waterlopen. Er werd langs de Nermbeek een geintegreerd project van natuurontwikkeling tot stand gebracht waardoor op een grote oppervlakte waterriet gecreëerd wordt dat het typische biotoop is van de meest bedreigde rietvogels. Maar terzelfdertijd werd de mogelijkheid tot retentie van het water sterk verhoogd wat dus bijdraagt aan de bestrijding van de wateroverlast voor het gehucht Nerm en de het centrum van Hoegaarden.

In deze benadering van de Hoegaardse natuur zijn er nog twee andere baanbrekende projecten. Met de aanpak van het Kasteelpark Meldert werd een synthese gemaakt tussen natuurontwikkeling en –herstel, herstel van een cultuurhistorisch monument en aandacht voor de cultuurhistorie in het landschap. En last but not least het teruggeven - of beter het voor het eerst geven- van het bos aan het dorp en dit in een intensief samenwerkingsverband met bewoners en lokale verenigingen. Dit resulteerde o.m. in de aanwezigheid van meer dan 6000 mensen op de presentatie van het project tijdens de Open Monumentendag in september 2003.

Maar ook aan het beheer van een 6-tal akkerreservaten onder de naam ‘ graan voor gorzen’ zowel voor akkervogels, akkervegetatie en ongewervelden wordt nu al een 4-tal jaren concreet gewerkt. Hiermee zorgen we mee voor de instandhouding en versterking van de momenteel zeer sterk groep van de levensgemeenschappen van het agrarisch cultuurlandschap.

Deze natuurontwikkelingscomplexen werden voor een 60-tal ha mede mogelijk gemaakt in het kader van de Ruilverkaveling Hoegaarden. Maar voor de overige 140 ha gebeurde dit op basis van vrijwillige natuurverwerving welke substantieel werd mogelijk gemaakt door de ondersteuning van het provinciebestuur. Dit model van beheerde natuurgebieden wordt gekenmerkt door een model van Natuur en landschap tussen en met de mensen, veel overleg, samenwerking met de doelgroepen en andere grondgebruikers.

Rond elk gebied is een team actief , wordt open gecommuniceerd en worden de buurten betrokken, wordt overlegd en samengewerkt met lokale landbouwers, wordt intens onderzoek opgezet, zowel door de vrijwilligersploegen maar ook faciliterend voor onderzoeksinstituten. Doorlopend worden vele rondleidingen gedaan zowel voor andere groepen in Vlaanderen maar ook voor overheidsinstanties en andere initiatiefnemers van projecten.

Wat in Hoegaarden reeds een feit is wordt nu ook op een zelfde wijze opgezet in de gemeenten Bierbeek, Boutersem, Tienen, Glabbeek waar nu de ruilverkavelingen Vissenaken en Willebringen plaatsvinden. In deze gemeenten wordt ondertussen ook een kleine 150 natuurgebied beheerd. Deze ruilverkavelingen hebben samen een oppervlakte hebben van een 5000 ha. Binnen dit gebied wordt in een overlegmodel en via vrijwillige instrumenten gewerkt aan de versterking van de grote eenheden natuur in de Velpevallei en bijrivieren van bovenloop in Opvelp (met het complex Hazenberg-Molensteen enerzijds en anderzijds het complex Snoekengracht, Vondelbeek, Grote Kouter, in de middenloop met het complex Paddenpoel-Velpevallei- Koestraat en dit van de Rozendaalbeekvallei.

In dit gebied is de Snoekengracht inmiddels uitgegroeid tot het gebied met de grootste Vlaamse populatie van de brede orchis en één van de best ontwikkelde dottergraslanden. Dit reservaat maakt de band en vormt de verbinding tussen de bebouwde omgeving van Vertijk en het omgevend Haspengouws Open-fieldlandschap. Hier wordt ook op een reeks plaatsen (Grote Kouter en Terrassenlandschap) gewerkt aan het behoud van akkerlevensgemeenschappen. Terwijl op vele andere plaatsen al (veel te) lang gepraat wordt over de bescherming van de akkerlevensgemeenschappen is hier al twee jaar concreet en met succes ervaring opgedaan.

In de Ruilverkaveling Vissenaken wordt onder impuls van NP Velpe-Mene ook natuurontwikkeling vooropgesteld in het complex Paddenpoel-Velpevallei-Koebos. Nu reeds voorafgaand aan de ruilverkaveling zijn de belangrijkste kerngebeiden door Afdeling Velpe-Mene in beheer genomen. Dit kan de realisatie van een aantal logische en grote eenheden via de ruilverkaveling vergemakkelijken. In aaneengesloten gehelen wordt ook concrete natuurontwikkeling veel beter mogelijk. Ook hier zal belangrijk complex van waterriet op termijn mogelijk worden langs de Oude Velpe. Maar terzeldertijd wordt gewerkt aan een programma voor de instandhouding van twee Europese Habitatsoorten in deze regio nl de rugstreeppad en de kamsalamander. Onder impuls van Velpe-Mene werden bij de eerste reeks werken in de ruilverkaveling Vissenaken ook reeds een eerste reeks werken voor de inrichting van de biotopen van de rugstreeppad opgenomen.

Conclusie:

belangrijk in dit concept van werken zijn dus de volgende elementen:

• Maximaal werken op basis van vrijwillige instrumenten
• Natuur temidden de mensen en als deel van de lokale samenleving
• Betrokkenheid via lokale beheerteams met een openheid naar de buurten
• Samenwerking en doelgroepenbeleid naar landbouwers, jagers, recreatie en andere gebruikers
• Bijzondere aandacht, niet alleen voor natuur, maar evenzeer voor het agrarisch cultuurlandschap
• Aandacht, niet alleen voor natuur en landschap, maar evenzeer voor cultuurhistorie en erfgoed.
• Zoeken naar meekoppeling van natuur en landschap met goed en integraal water- en landbeheer. (creatie van waterriet en verhoging van het kombergend vermogen maar ook erosiewerende lineaire stroken en de versterking van buffers en taluds. De meest duurzame taluds in het gebied na de ruilverkaveling zijn deze die in het natuurproject opgenomen zijn!
• Koppeling van een gebiedsgerichte met een soortsgerichte benadering en dit op een geïntegreerde wijze.
• Aandacht voor het landschap als drager voor nieuwe mogelijkheden voor de lokale economie nl. de streek van Hoegaarden als aantrekkelijk recreatielandschap.